«Εικοσάρηδες με όνειρα και υπαρξιακές ανησυχίες, τις είχαμε εκδώσει [τις ποιητικές συλλογές εννοεί] με δικά μας χρήματα. Η Μαρία Λαϊνά, ο Μάκης Αποστολάτος, ο Αντώνης Φωστιέρης, ο Γιώργος Μαρκόπουλος, ο Τάκης Σπηλιάκος, η Έλενα Στριγγάρη, ο Πάνος Καπώνης, ο Γιώργος Γιόσης, η Μαίρη Γιόση, η Ντίνα Εξάρχου, ο Μανόλης Τσακίρης, η Ρόζα Βεργή και άλλοι που –ας με συγχωρέσουν– δεν θυμάμαι τα ονόματά τους… Α, ναι, ερχόταν και ο Δημήτρης Ιατρόπουλος· και ο Γιώργης Δόξας· μαζευόμασταν, διαβάζαμε, συζητούσαμε, προβληματιζόμασταν…»[1] για να προσθέσω εδώ και τον Δημήτρη Ποταμίτη (1945-2003).
Παρ’ όλο που δεν συνηθίζω να μιλώ για μένα, η πρόσκληση-πρόκληση του περιοδικού Φρέαρ του Δημήτρη Αγγελή, ήταν ευκαιρία «αναδίφησης» των δρώμενων της διαρκούς ποιητικής περιόδου της Γενιάς του ’70, αφού οι επιζώντες της γενιάς αυτής συνεχίζουν την δημιουργική ποιητική τους πορεία, μιάς και «…Η Γενιά του ’70 τα «είπε» όλα: χτυπήθηκε, πειραματίστηκε, ξανά χτυπήθηκε από τρίτους και από τα ίδια της τα μέλη… Η «ιστορία» δεν έχει τελειώσει…», σύμφωνα με την σπουδαία ποιήτρια Νατάσα Χατζιδάκι (1946-2017)[2].
Ξεκινώντας το κείμενο αυτό με το παραπάνω απόσπασμα της δημοσιογράφου, συγγραφέως και ποιήτριας της ίδιας Γενιάς Σόνιας Ζαχαράτου, θέλω να καταδείξω ότι η συμμετοχή μου στην ποιητική «ομάδα» του ’70 και μάλιστα από τα πρώτα-πρώτα χρόνια, ήταν μεγάλη τιμή για μένα. Οι πρώτες απόπειρες ανάδειξης της ποιητικής της «Γενιάς της αμφισβήτησης»[3] ήταν η ανθολογία των Στριγγάρη-Σπηλιάκου το 1968. Στην συνέχεια δημοσιεύτηκε η πρώτη μου συλλογή Κοκτέιλ, ενσωματωμένη στην Αντιανθολογία του Ιατρόπουλου μαζί με την πρώτη συλλογή των Τζένης Μαστοράκη, Χάρη Μεγαλυνού και Δημήτρη Καντακουζηνού. Από τότε πορεύομαι χωρίς συμβιβασμούς και μέχρι τώρα που εκδίδεται η τελευταία μου ποιητική συλλογή Πυρήνες Υετού (ποιήματα 2013-2021)[4].
Από τα πρωτόλεια ποιήματα του 1966, τις σπουδές στο Αριστοτέλειο και μετέπειτα στη Νομική του Ε. Κ. Πανεπιστημίου Αθηνών, τη δικτατορία, τη μεταπολίτευση και μέχρι σήμερα, αγωνίες, πίκρες, απογοητεύσεις, χαρές, δημοσιεύσεις και εκδόσεις βιβλίων ποιητικών και άλλων, σημάδεψαν την ποιητική μου πορεία. Σε αυτή την πορεία, παράλληλη κατ’ ουσίαν με την πορεία των περισσοτέρων ποιητών της Γενιάς μας, υπήρξαν σταθμοί αξιόλογοι αλλά και δυσάρεστοι, όπως για παράδειγμα οι αντιθέσεις με εκδότες και επαγγελματίες της ποίησης, η μη αποδοχή της αίτησης μου για εγγραφή στην Εταιρεία Συγγραφέων, παρ’ όλη τη θετική εισήγηση του Γιώργου Μαρκόπουλου[5], την ακούσια διαγραφή μου από τον «Κύκλο Ποιητών» και άλλες επουσιώδεις άσχημες καταστάσεις. Εκείνο όμως που κρατάω από όλη αυτή την πορεία είναι κάποιες φωτεινές σελίδες και τις φιλίες πολλών ομολόγων ποιητών, αλλά και την ηθική ικανοποίηση και φιλία από όλους αυτούς, μέχρι σήμερα.
Οι «καλές» διαδρομές ήταν πολλές. Θα τις αναφέρω σαν σκόρπιες σκέψεις: Κυρίαρχες στιγμές στα χρόνια της δικτατορίας η γνωριμία μέσα από παρέες του Αλέξη Ζήρα[6], των Γιώργου Μαρκόπουλου, Γιώργου Θεοχάρη, Λευτέρη Πούλιου[7], Ντίνου Σιώτη (μέχρι που έφυγε για τις ΗΠΑ), Κώστα Μαυρουδή, Δημήτρη Ποταμίτη, Έλενας Στριγγάρη, Σόνιας Ζαχαράτου, Τάκη Σπηλιάκου, Θωμά Γκόρπα, Δημήτρη Ιατρόπουλου, Τζένης Μαστοράκη, Χάρη Μεγαλυνού, Θανάση Νιάρχου, Νίκου Μοσχοβάκου, Γιάννη Κοντού, Βασίλη Στεριάδη, Γιάννη Κακουλίδη, όπως και των Μιχαήλ Μήτρα με τη Νατάσα Χατζιδάκι, Αλέκο Φλωράκη, Στέφανο Μπεκατώρο και Πάνο Κυπαρίσση και αργότερα με τους Αντώνη Φωστιέρη, Άντεια Φραντζή, Αριάνα Φερεντίνου και Γιώργο Βέη.
Οι περισσότερες γνωριμίες μαζί τους γίνονταν στό κλασικό στέκι της Γενιάς μας, αλλά και άλλων λογοτεχνών και καλλιτεχνών, τον «Ηνίοχο» που είχαν ανοίξει στην αρχή οι Γιάννης Κοντός, Θανάσης Νιάρχος με τον Αλέκο Φλωράκη[8].
- 1967-1969: Μαζευόμασταν στα σπίτια (Ελένης Στριγγάρη ή Τάκη Σπηλιάκου στην οδό Σπάρτης), για την έκδοση της ποιητικής ανθολογίας Ποιητική Ανθολογία Νέων[9]. Τότε ιδρύσαμε μια λογοτεχνική ομάδα, τη «Σύγχρονη Ποιητική Συντροφιά». Με θράσος τότε εκδώσαμε το περιοδικό Κιβωτός της τέχνης, με εμένα ως αρχισυντάκτη, που κυκλοφόρησε έναμοναδικό τεύχος, λόγω της λογοκρισίας της δικτατορίας[10]. Εκείνη πάλι την εποχή, σε ένα δώμα της οδού Άρτης 10, στους Αμπελοκήπους, όπου έμενα ως φοιτητής, είχε έρθει ο Γιώργος Μαρκόπουλος να μου χαρίσει το πρώτο του βιβλίο, την Έβδομη Συμφωνία.Έκτοτε, και αυτός και άλλοι φίλοι, ξημεροβραδιάζαμε σ’ αυτό το φοιτητικό μου κατάλυμα, ιδιαίτερα όταν φιλοξενούσα τον Λευτέρη Πούλιο. Εκεί ο Γιώργος γνώρισε τον Πούλιο. Αλλά και η «Σύγχρονη Ποιητική Συντροφιά»τότε,σε συνεργασία με τον Κωστή Τριανταφύλλου οργάνωνε λογοτεχνικές εκδηλώσεις στο στέκι μας, το «Χαγιάτι», στο Κολωνάκι. Σε αυτές, εκτός από εμάς τους νέους ποιητές, έρχονταν (εκτός από τους ασφαλίτες) και οι Πλωρίτης, Εγγονόπουλος, Λεωτσάκος, Μουντές κ.ά. Επίσης, τον Μάϊο 1969 εκδίδεται το τεύχος 4-5 του περιοδικού «Λωτός» από τον Κωστή Τριανταφύλλουμε τα λευκά φύλλα (διαμαρτυρία στη δικτατορία) και αρχικές δημοσιεύσεις ποιητών της γενιάς μας, (Χουλιάρας, Λαϊνά, Στεριάδης, Καπώνης, Χουζούρη, Κυριακίδης κ.ά.). Τότε ήταν η εποχή που στην Αθήνα ξεκινάει μια περίοδος η οποία μπορεί να ονομαστεί «underground», όπου η ποιητική γραφή επηρεάζει μερικούς ποιητές. Ενεργό ρόλο παίζει ο Λεωνίδας Χρηστάκης, με το περιοδικό του Κούρος. Το καλοκαίρι δε εκείνο ταξιδεύουμε με τον Κώστα Μαυρουδή με το «Λητώ» στην πατρίδα του την Τήνο για ολιγοήμερες διακοπές.Την ίδια περίοδο για λίγες ημέρες βρέθηκε εκεί και ο Ντ. Σιώτης, που υπηρετούσε τότε τη στρατιωτική του θητεία, αλλά και ο Αλέκος Φλωράκης[11].
- Το έτος 1971 ήταν μια σημαντική χρονιά για τη Γενιά του ’70. Ενδεικτικά : Ο εκδοτικός οίκος Δ. Παπαδημητρίου & ΣΙΑ (Άγκυρα) τολμά και εκδίδει την Ποιητική Ανθολογία Αγκύρας Νέας Ελληνικής Γενιάς, στην οποία βρήκαμε την ευκαιρία, πολλοί εκπρόσωποι της «γενιάς της αμφισβήτησης»,να δημοσιεύσουμε ποιήματά μας. Η έκδοση αυτή συμπεριέλαβε ποιήματα αρχικών ποιητών, όπως των Μάρως Βαμβουνάκη, Βερονίκης Δαλακούρα, Γιώργου Δουατζή, Λιάνας Κανέλλη, ΠάνουΚαπώνη, Κατερίνας Καριζώνη,Δημ. Κοσμόπουλου, Δημ. Κωνσταντάρα, Γιώργου Μαρκόπουλου, Νίκου Μοσχοβάκου, Μ. Ξεξάκη, Κ. Γ. Παπαγεωργίου, Γιάννη Υφαντή, Νατάσας Χατζιδάκι, Γιώργου Χρονά κ.ά. Επίσης δημοσιεύεται η Αντι-ανθολογία του Δημήτρη Ιατρόπουλου, όπου στεγάστηκαν οι πρώτες συλλογές της Τζένης Μαστοράκη, Το Συναξάρι της Αγίας Νιότης, Πάνου Καπώνη, Κοκτέιλ, Χάρη Μεγαλυνού, Κατ’ Όναρ καιΔημήτρη Καντακουζηνού, Χρονικό. Για την πληρότητα της ιστορίας, πολλοί ποιητές της Γενιάς συμπεριλήφθηκαν στην Αντι-Ανθολογία[12]. Στις 20 Σεπτεμβρίου φεύγει από τη ζωή σε ηλικία 71 ετών ο Γιώργος Σεφέρης, τον οποίο είχα την τιμή να γνωρίσω πριν έναν χρόνο στο σπίτι του. Πίσω από το φέρετρο στέκομαι (για να αισθάνομαι ασφαλής) δίπλα στον καθηγητή μου Γιάγκο Πεσματζόγλου, ο οποίος τον επόμενο χρόνο εξορίστηκε από το δικτατορικό καθεστώς στον Θέρμο Τριχωνίδος και το 1973 φυλακίσθηκε[13].
- 1972: Πέρα όμως από τον ελληνικό χώρο, που η Γενιά του ’70 αντιστέκεται στη δικτατορία, πολύ σημαντικά γεγονότα επηρεάζουν σε πολύ μεγάλο βαθμό τον ποιητικό προσανατολισμό της γενιάς μας. Στις ΗΠΑ το κίνημα ενάντια στο Βιετνάμ τροφοδότησε την Ευρώπη με λογοτεχνικό υλικό. Ποιητές όπως ο Γκίνσμπεργκ, ο Μπάροουζ, ο Κόρσο, έρχονται στο προσκήνιο, πόσω μάλλον που ευθυγραμμίζονται απολύτως με το κίνημα του Μάη του ’68, κυρίως στη Γαλλία. Έτσι, τον Απρίλιο 1972 στο Σαν Φρανσίσκο, ο Νάνος Βαλαωρίτης οργανώνει στο περίφημο βιβλιοπωλείο City Lights των Φερλινγκέτι (Lawrence Ferlighetti) και Γκίνσμπεργκ αντιστασιακή λογοτεχνική βραδιά με τον τίτλο «The benefit poetry reading for the Greek resistance», όπου διαβάζονται ποιήματα Ελλήνων και Αμερικανών ποιητών: Nanos Valaoritis, Helen Kazantzakis, G. Hitchock, Nikos Egonopoulos, L. Ferlighetti, Panos Kaponis, L. Poulios, K. Boyle, Andrei Cordescu, D. Siotis, T. Maskaleris[14]. Το 1973 η πρώτη γνωριμία μου με τον Δημήτρη Καλοκύρη στη Θεσσαλονίκη[15] όταν μετατέθηκα στο Αεροδρόμιο ΣΕΔΕΣ[16]. Σε μία έξοδο με κάλεσε σε μια λογοτεχνική παρέα, όπου μεταξύ άλλων θα ήταν και ο Ντίνος Χριστιανόπουλος. Πώς όμως να πήγαινα με μια τεράστια ραφ χλαίνη που φορούσα και αισθανόμουν άσχημα, οπότε ζήτησα συγγνώμην, δεν πήγα και κάθισα λυπημένος σε ένα παγκάκι απέναντι από τον Λευκό Πύργο.
- Κοινωνία των (δε)κάτων και 1ο και 2o διεθνές λογοτεχνικό φεστιβάλ Τήνου : «… τον Απρίλιο του 2005 βάλαμε μπρος με τον Γιώργο-Ίκαρο Μπαμπασάκη το περιοδικό (δε)κατα (που το σχεδιάζαμε επί δύο χρόνια) και δυο χρόνια αργότερα ξεκινήσαμε με τον Πάνο Καπώνη, τον Μανώλη Ρουσάκη και είκοσι συγγραφείς και ποιητές το μη κερδοσκοπικό σωματείο Κοινωνία των (δε)κάτων»[17].
Τελειώνοντας, θα αναφερθώ, με μία χρονική μεταφορά (1976) στις περίφημες εκδηλώσεις της «Ώρας» από το ζωγράφο Ασαντούρ Μπαχαριάν (1924-1990). Το 1976, τον Μάιο, οργανώνεται η «Β΄ Συνάντηση Νέων Δημιουργών», όπου στην ενότητα «Λογοτεχνία» νέοι ποιητές της Γενιάς του ’70 διάβασαν για πρώτη φορά μετά τη δικτατορία ποιήματά τους: Γιάννης Βαρβέρης, Γιώργος Μαρκόπουλος, Γιώργος Χρονάς, Πάνος Καπώνης, Παναγιώτης Κυπαρίσσης, Άντεια Φραντζή, Τηλέμαχος Χυτήρης κ.ά. Εκεί γνώρισα τον Τηλέμαχο Χυτήρη.
Και, ως τελευταία αναφορά, ερχόμαστε στην εκδήλωση «Συζητώντας με τους ποιητές» του αγαπημένου φίλου καθηγητή Θεοδόση Πυλαρινού στην Πρεσβεία της Κύπρου, στις 8 Νοεμβρίου 2016[18].
